Dünya nüfusunun artmasıyla gıda tüketimi de artarken, gıda üretimi aynı oranda artmıyor. Hatta Gıda ve Tarım Örgütü'ne (FAO) göre, sınırlı kaynaklardan üretilebilen gıdaların yaklaşık %5'i böcek istilası veya hasat sonrası bozulma nedeniyle kullanılamaz hale geliyor. Ayrıca, Dünya Sağlık Örgütü (WHO) açıklamasına göre, dünyadaki ölümlerin %35'inin gıda kaynaklı salgınlar ve parazitlerden kaynaklandığı bildirildi. Tüm bu nedenlerle gıda güvenliğini sağlamak, yani sağlıklı ve besin değerini korumak için yüzyıllardır çeşitli ürün ve teknolojiler geliştirilmiştir.
Gıdanın yüksek enerji ışınlarına maruz bırakılarak bir muhafaza sürekliliği olan "gıda ışınlaması", ürün güvenliği, mikroorganizmalardan korunma, raf ömrü gibi iyileştirmeler için 20. yüzyılın ikinci yarısında ön plana çıkmıştır. Gıdaların ışınlanması ile birlikte ışınlanmış gıdaların güvenliği tüm dünyada araştırılmaya başlanmıştır.
Gıda Işınlama Teknolojisinin Özellikleri
Gıda ışınlama tesislerinin tüm operasyonları, sistemleri göz önünde bulundurularak bazı ortak yapılar içermektedir. Bu yapılar; biyolojik bir radyasyon kalkanı, güvenlik ve kontrol sistemi, yükleme ve boşaltma operatörleri, kontrol konsolu ve radyasyon kaynağıdır. Ayrıca tesislerin özellikleri kullanılan radyasyon kaynağına ve ışınlanacak ürünün niteliğine göre değişmektedir.
- Biyolojik Radyasyon Kalkanı: Radyasyon kaynağı, sızıntıyı ve herhangi bir dış etkiyi önlemek için radyasyon birimini tamamen çevreleyen yapı olan biyolojik bir radyasyon kalkanı içinde konumlandırılmalıdır.
- Güvenlik ve Kontrol Sistemi: Güvenlik ve kontrol sisteminin temel amacı, operasyonda mutlak güvenlik sağlamak ve sürece devam etmek için bir sinyal sürücü sistemi verebilmektir.
- Yükleme ve Boşaltma İşlemleri: Kaynak yükleme ve boşaltma işlemleri, ışınlama hücresinin içinden veya bir yükleme portu aracılığıyla hücrenin dışından gerçekleştirilebilir.
- Kontrol Konsolu: Işınlamanın tüm işlemleri, kontrol konsolundan kalifiye operatörler tarafından yapılmalıdır. Ayrıca kritik ekipmanların seçimi ve durumu kontrol konsolunda görüntülenir.
- Radyasyon Kaynağı: Basitçe ifade etmek gerekirse, radyasyon kaynağı iyonlaştırıcı radyasyonu yayan bir cihazdır. Radyasyon kaynakları üçe ayrılabilir: gama ışınları, x ışınları ve elektron ışınları (e-ışını).
Gıda Işınlamasının Avantajları
- Gıdanın arındırılması
- Gıdanın korunması
- Böceklerin kontrolü
- Meyve ve sebzelerde olgunlaşma ve filizlenmenin önlenmesi
- Çeşitli uygulamalarla istenmeyen yan etkilerin önlenmesi
Gıdaların Dekontaminasyonu
Bileşenlerin dekontaminasyonu için etilen oksit fümigasyonu gibi farklı kullanımlar son yıllarda artmaktadır. Yine de, bu kullanımlardan bazıları yasaklanmış ve gıda ışınlaması, hijyenik gıda kalitesini iyileştirmek için yeni bir yöntem haline gelmiştir. Gıdalardaki küfler, zararlı bakteriler ve mayalar gıda ışınlamasıyla giderilebilir. Bu sayede dekontaminasyon, gıdanın hijyenik kalitesini artırır ve sağlık konularında güvenliğini sağlar.
Gıdaların Muhafazası
Gıda ışınlaması, gıdanın bozulmasına ve bozulmasına neden olan mikroorganizmaları etkisiz hale getirmek için etkili bir şekilde kullanılabilen bir gıda koruma yöntemidir. Böylece gıdanın raf ömrü ve stabilitesi uzar.
Böceklerin Kontrolü
Gıda ışınlaması, meyveye zarar verebilecek yaygın canlı türleri uygulamaları olan trips, pullar ve et böceği gibi zararlı böceklerin kontrolüne olan ihtiyacı azaltır.
Meyve ve Sebzelerde Olgunlaşma ve Filizlenmenin Önlenmesi
Hasat sonrası ışınlama, gıdanın olgunlaşmasını geciktirmek ve filizlenmeyi önlemek ve bu sayede uzun ömürlülüğü artırmak için kullanılabilir.
Çeşitli Uygulamalar ile İstenmeyen Yan Etkileri Önlemesi
Sadece mikrobiyal yükü azaltmak veya patojenik mikroorganizmaları yok etmek ve raf ömrünü uzatmak için yapılan uygulamalarda gıdanın kalitesinde hemen hemen hiçbir değişiklik olmamakla birlikte, sterilizasyon uygulamalarında gıdalarda bazı değişiklikler olmaktadır. Uygulamada bazı değişiklikler yapılarak bu durum engellenebilir.
Gıda Işınlamasının Kullanım Alanları
Her yiyeceğe gıda ışınlaması uygulanmadığı gibi, uygulanan gıdalarda da aynı amaçla gıda ışınlaması yapılmamaktadır. Gıda ışınlamasının avantajları yukarıda genel olarak hangi amaçlarla uygulandığına değinmiştik. Bu kısımda hangi yiyeceklerin ne amaçla uygulandığı anlatılacaktır.
- Yaş meyve ve sebzelerde bozulmaya neden olan mikroorganizmaları inaktive eden,
- Et ve balıktaki protozoa ve helmintleri etkisiz hale getirmek,
- Gıdaların sterilize edilmesinde,
- Baharatların ve kuru sebzelerin pastörize edilmesinde veya sterilizasyonunda,
- Tahıllarda, kuru meyve ve sebzelerde, baharatlarda ve taze meyvelerde böcek ilaçlaması,
- Meyvelerde hasat sonrası olgunlaşmanın düzenlenmesi,
- Yumru ve soğan filizlenmesinin önlenmesi,
- Et, tavuk, balık ve deniz ürünlerinin raf ömrünün uzatılmasında,
- Et, tavuk, deniz ürünleri ve balıktaki patojen bakterilerin yok edilmesinde.
Gıda Radyasyonunda Sınırlayıcı Faktörler
Işınlamadan depolamaya kadar olan süreç çok hassastır ve en ufak bir hata bile sorunlara neden olabilir. Ayrıca, besinlerde renk değişikliği, lezzet kaybı ve doku bozulması gibi sınırlayıcı faktörler istenmeyen durumlardır. Bazı durumlarda ışınlama ile yapılan değişiklikler bazı ürünlerin farklı özellikler kazanmasına neden olabilir.
Ayrıca gıda ışınlamasının altyapı ve ekonomi açısından bazı zorlukları vardır. Gıda ışınlaması maliyetlidir ve ekonomik bir işlem için kritik bir kapasite ve ürün hacmi gerektirir. Gıda ışınlaması birçok farklı amaç için kullanılsa da bazı durumlarda ekstra prosedürlerin uygulanması gerekir.
Gıda Işınlama Dozu
Doz, herhangi bir maddenin dahil olduğu ölçüm sistemi açısından belirli bir süre boyunca kullanılan veya tüketilen belirli bir miktarı ifade eder. Radyasyon dozu, belirli bir süre içinde hedef kitle tarafından emilen veya alınan radyasyon miktarıdır.
Gıda ışınlamasının dozu aşağıdaki maddelere göre şekillenir.
- Gıdanın içerdiği protein, yağ ve su miktarı gibi yiyeceklerin içerikleri,
- Işınlama sırasında gıdanın nem, sıcaklık gibi fiziksel durumu,
- Oksijen ve miktarların varlığı,
- Mikroorganizma sayısı,
- Mikroorganizmanın türü,
- Büyüme ve sporlanma sıcaklığı, yaş ve hassasiyet gibi mikroorganizmanın durumu.
Gıdaya uygulanan doza göre;
- 1,0 kGy'den az: Düşük doz
- 1.0 ile 10.0 kGy arasında: Orta doz
- 10.0 kGy'den yüksek: Yüksek doz
olarak isimlendirilir.
Farklı yiyecekler ve amaçlar için farklı dozaj aralıkları mevcuttur.
Dozimetri
Işınlanacak gıdalardaki hiçbir bileşen emilen dozu belirlemek için kullanılamaz. Bunun yerine, ışınlama işlemi "dozimetri" adı verilen bir madde kullanılarak kontrol edilebilir ve doz dağılımını ölçmek için kullanılır. Gıdanın ışınlama sürecinde emilen doz en önemli noktalardan biridir, bu nedenle dozimetre kullanılabilecek köklü bir teknolojidir. Rutin, mutlak, gösterge ve referans, dört dozimetri seviyesidir. Doz oranı aralıkları için farklı dozimetreler kullanılır. Nem ve sıcaklık gibi dozimetre performansını etkileyen bazı çevresel faktörler vardır.
Gıda Işınlamasının Güvenliği
Gıda ışınlamasının güvenilirliği, en başından bu yana insanlar tarafından bir sorun olarak görülmüştür. Yıllar boyunca birçok otorite analizinde çeşitli güvenlik konuları tartışılmıştır ve hepsi uygun ışınlamanın güvenilir bir süreç olduğu sonucuna varmıştır. Ayrıca gıda ışınlaması ile ilgili bazı kanunlar ve denetim merkezleri vardır. FDA, ışınlanmış gıdanın güvenliğini 30 yıldan fazla bir süredir yorumladı ve ardından gıda ışınlama sürecinin güvenilir olduğunu buldu. Hastalık Kontrol ve Önleme Merkezleri (CDC), Dünya Sağlık Örgütü (WHO) ve ABD Tarım Bakanlığı (USDA) da ışınlanmış gıdanın güvenliğini onayladı.
Radyasyonla sterilize edilmiş gıda için aday polimerik ambalaj malzemelerinin değerlendirilmesi ve onaylanması süreci iki adımdan oluşur: İlk adım, belirli kullanım için aday laminatların veya polimerlerin uygunluğunun teorik olarak değerlendirilmesidir. Aday materyalin gücü, güvenilirliği ve koruması değerlendirilir ve uygun radyasyon dozu için güvenlik marjları belirlenir. Uygulanabilir hasar eşiği tanımları da oluşturulmuştur. Aday malzemeler için, üreticinin veri sayfasındaki veriler, belirtilen gereksinimlerle karşılaştırılır. Ayrıca, istenen uygulama için uygun olduğu düşünülen aday malzemeler daha sonra deneysel doğrulama ve kabul testleri için tavsiye edilir.
İkinci adım, deneysel doğrulama ve kabul testlerinin, genel istatistiksel örnekleme ve veri tabanlı değerlendirme ve ekstrapolasyona dayalı değerlendirme olan veri analizi tekniklerini takiben temsili malzeme partileri üzerinde gerçekleştirilmesidir.
Ek olarak, ışınlanmış gıdanın ışınlamadan sonra güvenliği;
- Gıdalarda radyoaktivite olmaması
- Toksik, kanserojen ve mutajenik radyolitiklerin yokluğu
- Patojen veya toksin bulunmaması
- Besin değerinde azalmama
tarafından kontrol edilir.
Son olarak, gıda ışınlamasının güvenliği ile ilgili bazı maddeler listelenmiştir:
- Işınlama, izin verilen enerjilerde izin verilen kaynaklar kullanılarak yapıldığında gıdayı radyoaktif hale getiremez.
- Gıda ışınlaması kullanımının mutasyon veya seçim yoluyla radyasyona dirençli organizmalar oluşturacağına dair herhangi bir kanıt yoktur. Ayrıca, gıda ışınlaması düzensiz olmayacaktır. Aksine, uluslararası ticaret ve tüketici gereksinimleri, sürecin diğer gıda işlemlerinden daha mutlak uyumlu olacağı anlamına gelecektir.
- Işınlama, besinleri diğer herhangi bir koruma süresinden daha fazla tahrip etmez ve uygun kombinasyon terapileri ile besin indirgenebilirliği azaltılabilir.
Gıda Işınlamasının Etiketlenmesi
FDA, ışınlanmış gıdaların ışınlama için uluslararası sembolü damgalamasını zorunlu kılıyor. 1960'ların sonlarında Hollanda'da ortaya çıkan küresel gıda ışınlama sembolü "Radura" olarak adlandırılır. Ayrıca, radura sembolünün yanı sıra "Radyasyonla tedavi edildi" veya "Işınlanmış" ifadesine sahip olmalıdır.
Sonuç
İnsanlar için bir gıda koruma yöntemini benimsemek ve uygulamak uzun bir süreçtir. Gıdanın iyonize radyasyon ile ışınlanarak korunması fikri 100 yıllık bir fenomen olsa da 50 yıldır uygulanabilmektedir. Ayrıca gıda ışınlaması ile ilgili çalışmalar ve gelişmeler devam etmektedir. Araştırmacılar, bu yöntemin yan etkilerini en aza indirmek ve diğer gıda koruma yöntemleriyle birlikte kullanarak daha optimum koşullar sağlamak için çalışmalarına devam ediyor.
Gıda ışınlamasının birçok avantajına sahip olmasının yanı sıra, muhafaza edilebilir bir tüketim modelinin temelini oluşturan yapı taşlarına da katkıda bulunabilir.
Taglar: #ışın #iyon #radura #gıdaişleme #iyonize #radyasyon #sağlık #rafömrü
Haberi Yapan: Diyetisyen Dünyası Editörü
Tarih: 22.02.2022
Kaynak: Evrim Ağacı